Klisura Đetinje od praistorije pruža utočište ljudima. Od neolitske zajednice na Gradini i svetilišta u Megari, preko bosanskog trgovačkog puta i pruge uskog koloseka, uvek je njena putanja bila ta kojom su ljudi migrirali uzvodno i nizvodno. Relativni sklad drastično je poremećen tek u prethodnoj deceniji, kada se po prvi put javlja ideja o zaštiti područja. Postupak zaštite je, potpuno kontradiktorno, najavio sve ono što je suprotno od zaštite: urbanizaciju prirode, stvaranje platforme za masovni turizam, planiranje energetskog iskorišćavanja toka. Ceo taj proces odbrane i zaštite reke (od nas samih) još uvek nije gotov.
Zato danas biramo da li smo učesnici ili svedoci.
Klisura reke Đetinje je zaštićeno područje lokalnog značaja i nalazi se u postupku zaštite od 2016. godine. Ovaj predeo nalazi se u zapadnom delu Srbije i obuhvata živopisnu klisuru ukupne površine preko 850 hektara na teritoriji grada Užice, i jednim manjim delom na teritoriji opštine Čajetina. Klisura je oduvek bila značajna za stanovništvo užičkog kraja. Prvi tragovi ljudskog prisustva u klisuri datiraju iz mlađeg kamenog doba, a pronađeni su na lokalitetu Gradina, u selu Stapari. Svojim položajem, prelepim pejzažima, raznovrsnosti reljefa, bogatstvom biljnog i životinjskog sveta i hidrološkim fenomenom reke Đetinje, ona predstavlja jedinstven prirodni rezervat pogodan za razvoj izletničkog i rekreativnog turizma.
EVOLUCIJA DEGRADACIJE
Zavod za zaštitu prirode Srbije sproveo je istraživanje i vrednovanje klisure i njenog zaleđa sa ciljem da se ovo područje zaštiti kao prirodno dobro. Počevši od 2005. godine, na osnovu prikupljenih podataka, Zavod je izradio tri verzije Studije zaštite predela izuzetnih odlika “Klisura Đetinje”, kao stručnu osnovu za izradu odluke o zaštiti. Prema odredbama Zakona o zaštiti prirode područje klisure reke Đetinje ocenjeno je kao predeo izuzetnih odlika, odnosno kao “područje prepoznatljivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko – ekološkim, estetskim i kulturno – istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva“.
Sadržaj sve tri verzije studije je skoro identičan kada govorimo o ustanovljenim prirodnim vrednostima i bogatsvu biljnog i životinjskog sveta klisure. Prve korekcije se pojavljuju u verziji studije iz 2012. godine, kada je usvojena Uredba o režimima zaštite kojom se bliže propisuju režimi zaštite, postupak i način njihovog određivanja, kao i objekti, radovi i aktivnosti koji su zabranjeni ili ograničeni. Stupanjem na snagu ove Uredbe omogućena je izgradnja malih hidroelektrana u zaštićenim područjima sa režimima II i III stepena zaštite, što je primenjeno i u slučaju klisure Đetinje. Treća verzija Studije iz 2016. godine razlikuje se od predhodne dve po utvrđenim režimima zaštite. Prve dve verzije studije identifikovale su režime I, II i III stepena zaštite klisure. U verziji studije iz 2016. godine, područje ušća reke Sušice u Đetinju je iz I stepena zaštite premešteno u II, jer su vrednosti ovog područja u velikoj meri narušene 2014. godine izgradnjom vodozahvata na lokaciji Sušička vrela, kao alternativnog izvorišta za vodosnadbevanje Užica. Postupak zaštite zvanično je pokrenut 2. Juna 2016. godine kada je Ministarstvo zaštite životne sredine o tome obavestilo javnost Srbije.
SMRTNA PRESUDA ZA REKE
Drugi veoma važan dokument koji se tiče zaštite klisure reke Đetinje je Master plan obnovljivih izvora energije grada Užice. Ovaj dokument je za potrebe grada izradila privatna kompanija “Ekoenergo inženjering” d.o.o. Beograd. Četvrtina ovog plana posvećena uopštenom prikazu iskorišćenja vetra, sunčeve energije, biomase i geotermalne energije, a prioritet i najveći deo plana posvećen je mapiranju i detaljnoj razradi lokacija za izgradnju malih hidroelektrana na svim vodotocima na teritoriji grada. Ukupan broj lokacija za male hidroelektrane definisanih Master planom je 109, dok je tih lokacija u zvaničnom Prostornom planu Grada Užica svega 12. Od ukupnog broja lokacija u Master planu, na teritoriji područja u postupku zaštite PIO “Klisura Đetinje” nalaze se 4 lokacije za pribranske i 2 lokacije za male hidroelektrane derivacionog tipa.
Naručilac Master plana je bio Grad Užice, ali ovaj dokumenat nikada nije bio javno dostupan, niti je javnost bila upoznata sa njegovim postojanjem. Tek tokom jeseni 2020. godine aktivisti Libergrafa ostvaruju uvid u sadržaj ovog dokumenta, kada postaje jasno da je upravo on izvor nekoliko lokacija na teritoriji Grada Užica na kojima su se pojavili investitori MHE. Takođe, ovaj dokument nije usaglašen ni sa jednim važećim planskim dokumentom grada Užice, a u nekim slučajevima je u direktnoj suprotnosti. Izradom ovog dokumenta otvorena je problematika koja će se u slučaju klisure Đetinje privremeno rešiti tek 2014. godine kada je Skupština grada Užica je usvojila Odluku kojom se, do proglašenja klisure Đetinje za predeo izuzetnih odlika, zabranjuje izgradnju i postavljanje svih vrsta objekata na potezu od brane “Vrutci” do železničkog mosta ispod “Velike brane”.
Skupština grada usvojila je i Odluku o zabrani izgradnje malih hidroelektrana na teritoriji grada Užice do usvajanja izmena i dopuna planske dokumentacije i drugih uslova za izgradnju malih hidroelektrana. Ovom odlukom iz januara 2020. godine, lokali parlament predlaže da se budućim izmenama i dopunama planske dokumentacije u potpunosti zabrani izgradnja derivacionih MHE, a da se razmotri mogućnost izgradnje pribranskih MHE “kojim se ne bi ugrozio ekosistem, uslovi za navodnjavanje i slično”.
NEĆEMO DOZVOLITI!
Tokom jula ove godine Gradska uprava za urbanizam, Odeljenje za zaštitu životne sredine grada Užice, u proceduru je stavilo predlog Odluke o proglašenju predela izuzetnih odlika “Klisura Đetinje”. Ovim predlogom, na području sa utvđenim II stepenom zaštite, dozvoljava se izgradnja ugostiteljskih i turističkih objekata manjeg kapaciteta, kao i pregrađivanje vodotoka i formiranja manjih vodoakumulacija. Na području III stepena zaštite dozvoljava se izgradnja manjih industrijskih i energetskih objekata, malih hidroelektrana i objekata turističkog smeštaja.
Iako se u svim izveštajima o stanju životne sredine od 2016. do 2018. godine navodi da je u vezi predloga akta o zaštiti klisure obavljen javni uvid i javna rasprava, o tome ne postoji ni jedan javno dostupan dokument. Problem predstavlja i vremenski period koji će proteći od momenta sprovođenja javne rasprave do ulaska predloga Odluke o proglašenju PIO „Klisura Đetinje“ u proceduru Skupštine grada i konačnog usvajanja ovog akta. Imajući u vidu da se usvajanje odlaže više od pet godina, dovodi se u pitanje kvalitet ovog akta i poništava se efekat javne rasprave i pored činjenice da je ona održana. U ovom periodu došlo je do značajne promene u okolnostima koje dovode u pitanje implementaciju rešenja predviđenih ovom odlukom. U međuvremenu je u lokalnom parlamentu usvojena Odluka o zabrani izgradnje malih hidro-elektrana na teritoriji grada Užice, javnost u Srbiji se snažno usprotivila izgradnji ovih energetskih objekata, a Narodna skupština Republike Srbije je usvojila izmene Zakona o zaštiti prirode kojim se zabranjuje izgradnja hidroelektana i drugih hidrotehničkih objekata u zaštićenim područjima. Samim tim neophodno je sprovesti postupak revizije akta o zaštiti i organizovati novu javnu raspravu po tom pitanju.
Kada je John Muir (1838-1914.) ustanovio pojam nacionalnog parka i zaštićenog područja na teritoriji Sjedinjenih Američkih Država, cilj je bio da se nedirnutim sačuvaju jedinstveni ili specifični delovi prirode od sve veće tendencije ka industrijalizaciji i korišćenju prirodnih resursa. Ideja je da se ograniči ljudsko “uplitanje” na prisustvo i posetu bez mogućnosti ostavljanja traga. Usvajanjem ovakvog predloga Odluke u lokalnom parlamentu širom bi se otvarila vrata urbanizaciji klisure, energetskom iskorišćavanju vodotoka Đetinje i trajnoj degradaciji prirodnih vrednosti ovog zaštićenog područja. Stvara se mogućnost da se u zaštićenom području klisure na više mesta (4 lokacije po master planu) pregradi vodotok reke Đetinje, formiraju akumulacije i izgrade male hidro-elektrane pribranskog tipa. Omogućava se razvoj masovnog turizma izgradnjom ugostiteljskih objekata i objekata za smeštaj turista.
Ostaje pitanje da li će građani Užica to dozvoliti?
„Projekat “Aktivno učešće građana Užica u zaštiti, uređenju i održivom korišćenju sliva akumulacije “Vrutci” i klisure reke Đetinje” se sprovodi u okviru projekta Beogradske otvorene škole „Zeleni inkubator“, uz finansijsku podršku Evropske unije, Fondacije Fridrih Ebert i Ministarstva za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog. Sadržaj ove stranice nužno ne odražava stavove donatora ni Beogradske otvorene škole, i za njega je isključivo odgovorna Građanaska čitaonica “Libergraf“”